Galeria Historia Urzędy Ciekawostki
Ziemia Zawkrzeńska - historia
Czasy przed Piastami
Określenie Ziemia Zawkrzeńska, czasem nazywane Zawkrzem, odnosi się do terenu położonego na północy Mazowsza, w naturalny sposób wyodrębnionego przez rzeki Wkra (w początkowym biegu zwanej Działdówką) i Łydynię. Jedynie w północnej części, po północnej stronie Grzebska, granica tych terenów biegnie niemal równoleżnikowo dotykając źródeł rzeki Orzyc. Oczywiście nazwa ta mówi o ziemi za Wkrą patrząc od strony stolicy Mazowsza - Płocka.
Po raz pierwszy nazwa ta pojawia się w dokumencie wystawionym w Brodnicy z 23 listopada 1354 roku, na mocy którego książę mazowiecki Siemowit IV zastawia „terra Sakrze” Krzyżakom na sumę – ówcześnie bardzo dużą 4600 kop groszy praskich (była to moneta srebrna wprowadzona przez króla czeskiego Wacława II, powszechnie wtedy w Europie używana. Według cen aukcyjnych za te monety dziś mniej więcej trzeba by zapłacić 4 miliony 600 tyś. PLN, choć cena rynkowa srebra realnie obniżyła by tę wartość). W okresie XV wieku ta ziemia obejmowała trzy powiaty: szreński, sulerzyski (od 1513 r. niedzborski) i mławski.
Interesujący nas teren pojawił się na arenie dziejów wraz z ustaniem ostatnich zlodowaceń. Według archeologów, pierwsze ślady bytności ludzkiej pojawiają się 14 tyś lat temu. Przeważnie były to gromady myśliwych, którzy zapędzali się w te tereny w poszukiwaniu zwierzyny łownej. Dopiero po ustabilizowaniu się klimatu - około 10 tyś lat temu - rozpoczął się czas rzeczywistego zasiedlania tych ziem. Pojawiały się pierwsze „siedziby”, zakładane w dolinach rzek i nad brzegami jezior. Ówcześni mieszkańcy prowadzili traperski tryb życia, oparty na polowaniu i łowieniu ryb, czego świadectwem są znaleziska archeologiczne w postaci kamiennych grotów i siekier (tzw. Ciosaki), znajdowane w okolicach Radzanowa i Szreńska.
W okresie neolitu (tzw. Młodszej epoki kamienia, trwającej ok. 2 tyś lat, czyli między 6 a 4 tyś lat temu) pojawiać się zaczęły pierwsze osady, i co za tym idzie sposób życia. Coraz częściej pojawiało się prymitywne rolnictwo, hodowla, wytwarzania naczyń i narzędzi domowych – była to kultura naczyń ceramicznych. Znalezione przez archeologów naczynia i narzędzia świadczą nie tylko o rozwoju gospodarki, ale też i o wymianie handlowej, sięgającej nawet kilkuset km., z innymi ośrodkami – mowa tu o znaleziskach w Łomii, Rumoce czy Otoczni Starej k. Mławy.
Rozwój hutnictwa i pojawienie się epoki brązu zmienił oblicze gospodarki. Wyrosła nowa epoka, której głównym przedstawicielem był kultura łużycka – pojawia sie ok. 3 tyś lat temu. Jej ślady, w postaci naczyń, narzędzi ale też i kurchanów usypywanych nad grobami odnajdywane są na terenie całej Ziemi Zawkrzeńskiej, zwłaszcza na terenach wschodnich tej krainy.
Około 2700 lat temu pojawia się epoka żelaza, która nie tylko przyniosła żelazo, ale także się ślady wpływów kultur śródziemnomorskich, szczególnie Etrusków i wczesnej epoki greckiej. Handel, szczególnie wytworami żelaza, ale i z brązu oraz - najbardziej znany - handel bursztynem wprowadził te ziemie w nową epokę. Powstawały pierwsze praosady obronne i nowa forma społecznego życia – demokracja wojenna. 400 lat później na te tereny wkroczyła z Mazur kulturz zachodniobałtycka, której cechą charakterystyczną była forma pochówków w postaci kurchanów.
Rozwój na południu kultury celtyckiej i zmiany społeczne na południu Europy – imperium rzymskie oraz rosnące w siłę plemiona germańskie - zmieniły sytuację na tych terenach. Celtowie rozwinęli metalurgię, opanowali handel bursztynem, rozwinęli rolnictwo i zapoczątkowali istnienie miast. Zmiany te spowodowały rozwój nowej kultury – przeworskiej oraz współistniejącej z nią kultury oksywskiej. Ten stan trwał około 600 lat na terenach dzisiejszego państwa Polskiego.
Pierwsze wieki naszej ery – to wielki wpływ imperium rzymskiego i szlaki bursztynowe. Zwiększająca się zamożność mieszkańców tych terenów widoczna jest w odkryciach archeologicznych. Badania wykazały, że nie tylko zwiększyła się ludność, ale i zamożność. Gospodarka i rolnictwo przeżywały swój rozkwit. Taki stan utrzymał się do upadku cesarstwa Rzymskiego i wędrówki ludów z IV wieku. Te burzliwe czasy spowodowały zapaść gospodarczą i handlową tych ziem, wyludnienie oraz upadek Zawkrza. Okres wczesnego średniowiecza, czyli od ok. VI wieku to upadek starych kultur, wyludnienie i zanik handlu na szeroką skalę. Główną cechą tamtych czasów stała się samowystarczalność. Zanik handlu i wytwarzanie rzemiosła na własne potrzeby spowodowały też przemiany w gospodarce. Rozwój rolnictwa i osad typu grodowego zmieniły stosunki społeczne i coraz większe rozwarstwienie. Jednak mimo izolacji docierały tu różne prądy kulturowe z zachodu i północy – elementy koczownicze oraz wschodnie. Z tego okresu mamy chociażby figurę popiersia ludzkiego – unikat na skale Europy – prawdopodobnie bóstwa pogańskiego. Z tym popiersiem wiąże się też historia z czasów II wojny światowej. Okupanci zamierzali wywieźć zbiory muzeum, jednak żołnierzom AK udało się wykraść z transportu figurę i przechować bezpiecznie do wyzwolenia.
Koniec VIII i początek IX wieku to czas powstawania grodów. Z tego okresu pochodzą ośrodki jak choćby w Nidzgórzu, Wczesne grody stanowiły centrum życia społecznego, kulturalnego i społecznego. Jednakże rozwarstwienie społeczne, które zastąpiło wcześniejsze więzy krwi, zmieniało sposób funkcjonowania. W czasach samowystarczalności grodów oprócz wielorodzajowej gospodarki wykształcił się system, który ujednolicał zwyczaje, religię i język. Zaś sam gród stanowił nie tylko centrum życia, ale też miejsce obronne i centrum zarządzania okolicą. Prawdopodobnie powstające grody tworzyły pewien system obronny dla terytorium plemienia. Na Ziemi Zawkrzeńskiej powstało wiele grodów tworzących pewien system obrony: Nidzgórz, Wola Szydłowska, Bogurzyn i Tańsk.
Kolejne lata przyniosły wzrost zaludnienie i powstawanie nowych ośrodków. Na nowo powrócił handel z odległymi terenami, czego dowodem są monety arabskie. Według anonimowego kronikarza – tzw. Geografa Bawarskiego – tereny te obfitowały w ludność, grody i ośrodki kultu religijnego. Wszystko to oparte było na świadomości języka i przynależności do wspólnej kultury i tradycji. Było to unikatem na skalę Europy. Dzięki temu zjednoczenie plemion słowiańskich w jeden organizm państwowy za czasów Mieszka nie było wielkim problemem. Tym bardziej, że coraz częściej wskazuje się na wcześniejsze przyłączenie Mazowsza południowego do państwa Polan, nawet na początku IX wieku. Badania i odkrycia archeologiczne z czasów Mieszka wskazują na mocniejszy udział Mazowsza w powstawaniu Polski, niż to wcześniej sądzono.
Od Mieszka do dziś
Wprowadzenie chrześcijaństwa zmieniło nie tylko wyznawaną religię, ale też całą kulturę. W zapomnienie poszły zwyczaje pogańskie, mimo różnych prób powrotu do starych religii. Zmiany zaowocowały zniszczeniem zwyczajów pogańskich, świątyń, wierzeń i w to miejsce wprowadzano chrześcijańskie obrzędy. Widać to chociażby na przykładzie sposobu chowania zmarłych. Świadczą o tym odkrywane cmentarze w Dąbku, Grzebsku, Kitkach czy Łączynie Starym.
Jednym z najważniejszych grodów był Grzebsk, który stanowił centrum Ziemi Zawkrzeńskiej. Wokół niego odkryto wiele osiedli i cmentarzy. Ale obok Grzebska pojawiają się umocnione grody Szreńsku, Kozielsku (Mława? - gród w Kozielsku stanowi zagadkę. Próbowano go umiejscawiać w różnych lokalizacjach. Dziś łączy się go z najstarszą częścią Mławy - z Zabrodami. Co znaczyłoby, że Mława, choć nazwa pochodzi z XV w., sięga o wiele głębiej korzeniami w przeszłość), Bogurzynie, Tańsku-Przedborze, Radzanowie, Nidzgórze, Unierzyżu i wielu innych miejscach. Duże znaczenie miały też grody w Nowym Dworze, Księżym Dworze i Działdowie. Stupsk, Grzebsk czy Szreńsk, wymieniane są w tzw. falsyfikacie mogileńskim. Ponadto coraz częściej nadgraniczne tereny były wzmacniane obwarowaniami, mającym bronić przez najazdami plemion pruskich, które często dawały się we znaki Ziemi Zawkrzeńskiej. Badania archeologiczne potwierdzają, że wiele z tych grodów przynajmniej raz uległo spaleniu, a wiele z nich wielokrotni, jak choćby Bogurzyn. Pokazuje to, jak niebezpieczne to były tereny. Choć w czasach pokoju kwitł handel i grody z okolicami szybko się rozwijały.
System grodów pomagał też w chrystianizacji tych ziem. W każdym z nich budowano bądź kościół, bądź kaplicę. Według Ks. T Żebrowskiego liczba takich świątyń wynosiła ponad 20 na terenie samego Zawkrza. Za panowania Mieszka i Bolesława Chrobrego można było już mówić o parafiach grodowych.
Szczególną estymą otaczano trzech świętych - św. Wojciecha, św. Wawrzyńca i św. Leonarda. Ten ostatni, jako patron kupców, podróżnych i przemytników cieszył się dużą popularnością na pograniczu. Św. Wawrzyniec został spopularyzowany w czasie panowania Ottona III. Największa popularnością cieszył się św. Wojciech, ze względu na jego męczeńską śmierć na Prusach. Wspomniany ks. T. Żebrowski był zdania, że wielka popularność tego świętego, uwidoczniona kościołami, które nosiły jego imię, związana była w trasą podróży świętego na misje. Świątynie noszące imię św. Wojciecha miały powstawać w grodach, gdzie zatrzymywał się św. Wojciech.
Ziemia Zawkrzeńska dość szybko weszła w granice państwa Mieszka i Bolesława Chrobrego, zaś granic przebiegała na północ od Grzebska i Szreńska. W 1034 r. Miecław, wasal króla w wyniku osłabienia państwa za rządów Mieszka II ogłosił się samodzielnym władcą Mazowsza. Jego bunt szybko zakończył Kazimierz Odnowiciel. Za Panowania następnych władców: Hermana i Krzywoustego, Zawkrze wraz z całym Mazowszem przezywało rozkwit. Kolejnym ważnym wydarzeniem były rządy Kondrada Mazowieckiego, który na przełomie 1225 i 1226 roku sprowadził krzyżaków do Polski. Główną myślą było ujarzmienie plemion pruskich. Historia pokazała, że oczekiwania księcia minęły się z rzeczywistością, ale sam Kondrad nie mógł o tym wiedzieć. Po prostu nie znał przyszłości. Państwo Krzyżackie, przez podboje, oszustwa i najazdy urosło w siłę, co spowodowało wieloletnie wojny polsko krzyżackie.
Potomkowie Kondrada, a zwłaszcza po śmierci Siemowita I podzielili Mazowsze na mniejsze księstwa. Zawkrze weszło w skład księstwa Płockiego. Dopiero za czasów Kazimierza Wielkiego Mazowsze znów wróciło w skład korony Polskiej, będąc najpierw lennem, a potem częścią Królestwa. Kazimierz Wielki nadał najstarszym grodom prawa miejskie, choć takie prawa też otrzymały osady, których właściciele wywalczyli takie przywileje.
Zakończenie wojen z krzyżakami poprzez zawarcie pokoju Toruńskiego w 1495 roku dało wytchnienie tej Ziemi. Rozwijały się miasta, te stare jak i nowe. Nadawano nowe prawa miejskie, Kwitł handel i ludność bogaciła się. Kres nastąpił wraz z wojnami szwedzkimi i potopem z 1655 roku. Mimo zawartego pokoju w Oliwie, Polska wyszła z tych zmagań osłabiona i zniszczona. Taki też los dotknął Zawkrze, które było widownią walk i terenem przemarszu wielu wojsk, co skutkowało mordami, grabieżami i zarazami. Praktycznie do czasów zaborów Zawkrze nie podniosło się do dawnej świetności.
Po II zaborze całe Mazowsze weszło w skład Prus. Wojny napoleońskie zmieniły przynależność. Mazowsze weszło w skład Księstwa Warszawskiego a po przegranej Napoleona - na mocy ustaleń Kongresu Wiedeńskiego w skład zaboru rosyjskiego. Ziemię Zawkrzeńską nie ominął los, jaki zgotował car Polsce. Powstania krwawo stłumione i rewolucja 1905 roku przyniosły zesłania, więzienie, konfiskaty majątków, wygnania i emigracje oraz zniszczenia.
I Wojna światowa przyniosła kolejną falę bólu i cierpienia. Wielokrotne walki, przemarsze wojsk, kontrybucje i zarazy sprawiły, że ludność zubożała i została zdziesiątkowana. W takim stanie Zawkrze weszło w skład nowo odrodzonego Państwa.
Okres międzywojenny pozwolił na odetchnięcie i rozwój. Jednakże sytuacja w Europie się zmieniała bardzo szybko. Zagrożenie przez Niemcy sprawiły, że Ziemia Zakrzewska znów stanęła w obliczu wojny. Wrzesień 1939 r. zapoczątkował wojnę totalną, zaś Mława i okolice stały się areną ciężkich walk, a co za tym idzie zniszczeń. Mieszkańcy tych terenów dzielili los całej okupowanej Ojczyzny. Na porządku dziennym były deportacje, wywózki, egzekucje i terror. Rok 1945 mimo wyzwolenia od okupacji niemieckiej nic nie zmienił. Okupacja niemiecka została zamieniona na sowiecką. Lata powojenne przyniosły kolejny terror. Ponownie pojawiły się obozy, wywózki, aresztowania i morderstwa, szczególnie przed referendum i pierwszymi powojennymi wyborami do sejmu. Ziemia Zakrzeńska stała się areną działań partyzanckich. Ostatnim akordem walk o niepodległość była obława i wymordowanie przez UB i wojska WKB oddziału Partyzanckiego ROAK Wacława Grabowskiego, ps. Puszczyk w lipcu 1953 r. we wsi Niedziałki. Los partyzantów - Żołnierzy Niezłomnych – oraz mieszkańców wsi i historia miejscowości stanowi obraz tego co działo się w czasach stalinowskich i komunizmu. Mieszkańców aresztowano i skazano na wieloletnie więzienia, zaś wieś zrównano z ziemią. Pozostało tylko jedno zabudowanie.
Powyższe opracowanie z wielu powodów jest niedoskonałe i nie wyczerpuje wszystkich wątków historii tej Ziemi. Jest pewnym zarysem, który ma ukazać wielkie bogactwo i wielowątkową przeszłość. Nie da się, w takiej formie wszystkiego opowiedzieć, To zostawiamy historykom i badaczom. Chcieliśmy tylko pokazać, jak na przestrzenie dziejów zmieniało się oblicze Zawkrza, od prehistorii po ostatnie akordy wojny i walkę o niepodległość i wolność. Mamy nadzieję, że choć trochę przybliżyliśmy piękno i historię Ziemi Zawkrzeńskiej.
Poniżej przedstawiamy galerię zdjęć - śladem rzeki Wkry - od Działdowa do Strzegowa. Zapraszamy do podróży nad rzeką, która od wieków była granicą Zawkrza.
Bibliografia:
- Andrzej Grzymkowski, Ziemia Zawkrzeńska w pradziejach, w: Mazowsze nr 7 (1/96). Warszawa 1996, s. 3 – 9.
- Andrzej Grzymkowski, Ziemia Zawkrzeńska na przełomie X i XI wieku w świetle badań archeologicznych, Studia i Materiały do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej, T. IV, Mława 1999, s. 55-71.
- Andrzej Grzymkowski, Ziemia Zawkrzeńska w pierwszych wiekach naszej ery, Studia i Materiały do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej, T. II, Mława 1996, s. 151-208.
- Wiesław Sieradzan, Nazwy miejscowe z północnego Mazowsza w edycji źródłowej, Studia i Materiały do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej, T. III, Mława 1996, s. 160-177.
- Anna Miałka – Kruszewska, Zbigniew Wawrzyński, Informator Turystyczny, Ziemia Zawkrzeńska i okolice, Mława 2000, s. 6-9.
- Ryszard Juszkiewicz, Ziemia Mławska w latach 1945-1953, Walka o Wolność i Suwerenność, Mława 2002.
- Waldemar Brenda, Rok 1945, Między wyzwoleniem a zniewoleniem, Ziemia Zawkrzeńska, T. XII, Mława 2008, s. 79-88.
- Lesek Arent, Sytuacja społeczna w Mławie w latach 1945-1948, Ziemia Zawkrzeńska, T. XII, Mława 2008, s. 89-110.
- Tadeusz Żebrowski, ks., Misja Świętego Wojciecha na północnym Mazowszu, w drodze do Prus i jego męczeńska śmierć, Studia i Materiały do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej, T. IV, Mława 1999, s. 27-35.
- Leszek Zygner, W sprawie początków kultu św. Wojciecha w Mławie, Studia i Materiały do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej, T. IV, Mława 1999, s. 37-45
